01:10 -

Nú sem fyrr heyrist frá kjaftastéttunum að háskólar séu menntastofnanir þeirrar gerðar að ekki megi taka mið af byggðastefnu við uppbyggingu þeirra. Greinilegt að þetta fólk hefur ekki mikið vit á hagfræði!

Á síðustu hálfu öld eru fjölmörg dæmi um að uppbygging æðri menntastofnana hafi tekið mið af byggðastefnu. Það dæmi sem ég þekki best er Háskólinn í Maastricht sem var stofnaður á 8. áratuginum í kjölfar þess að námuiðnaðurinn í Limburgh hrundi saman. Núna er þetta u.þ.b. 15 þúsund nemenda skóli sem rekur eina af bestu hagfræðideildum álfunnar og er á lista hundrað bestu í heiminum á því sviði. Svíar eru sér á parti og hafa sett upp mjög marga byggðaháskóla. Nokkur dæmi mætti einnig telja frá Skotlandi. Einna mesta dreifbýlisskírskotun hefur Hálanda- og eyjaháskólinn sem var byggður upp úr mörgum kennslu- og rannsóknarstofnunum hér og hvar um landið.

Ástæðan fyrir því að æðri menntastofnanir hafa verið nýttar til þess að þróa samfélög er að auk eftirspurnaráhrifanna, þ.e. áhrifa af eyðslu stofnunarinnar innan samfélagsins, hafa þær oft áhrif á framboðshlið hagkerfanna. Þ.e. þættir eins og t.d. yfirfærsla þekkingar (þekkingarsmit), hæfara vinnuafl og ýmiskonar óbeinn stuðningur leiðir til staðbundinnar framleiðniaukningar. Þetta var mælt í nýlegri rannsókn vísindamanna við Tæknistofnun konungs í Stokkhólmi og Berkeleyháskóla í Kaliforníu þar sem kom fram að framleiðniaukning varð meiri á landsbyggðarsvæðum þar sem nýverið höfðu verið settar niður æðri menntastofnanir en á öðrum landsbyggðarsvæðum eða bæjunum þar sem háskólar höfðu verið lengi. Þannig er vísbending um viss eltiáhrif (e. catch-up) framleiðniaukningar á svæðum þar sem æðri menntastofnanir hafa ekki áður verið til staðar og því líkur á að slíkar aðgerðir geti aukið heildarframleiðni hagkerfisins. Ef ég man þetta rétt töluðu Svíarnir um að mestur hluti framleiðniáhrifanna kæmi fram innan 100 km. radíusar frá stofnuninni.

Vísbendingar eru um að áðurnefnd framleiðniáhrif séu fyrst og fremst tengd rannsóknarstarfsemi en síður kennsluþætti skólanna.

Margt fleira hefur verið skrifað um þessi mál þó fræðin séu ekki komin svo langt að hægt sé að bjóða upp á einhverjar töfraformúlur.

Það sem við vitum hins vegar er að það er ekki sjálfgefið að svona plan heppnist. T.d. hafa verið skjalfest dæmi um að jafnvel stórir og merkilegir háskólar hafi sáralítil áhrif á atvinnulífið á sínu starfssvæði nema í gegnum eftirspurn eftir vörum og þjónustu. Í þess konar tilfellum eru því engin viðbótaráhrif af menntastofnuninni umfram það sem hver önnur opinber starfsemi myndi hafa.

Vísbendingar úr case-stúdíum eru í þá átt að til að ná árangri sé mikilvægt að starfsemi háskólastofnunarinnar tengist þeirri þekkingu sem þegar er á svæðinu. Ýmiskonar tækniháskólar hafa komið vel út í Svíþjóð. E.t.v. ætti það ekki að koma á óvart í ljósi þeirrar miklu iðnaðarhefðar sem atvinnulíf þar í landi byggir á. Hið sama þyrfti því ekki endilega að eiga við hér á landi. Þannig er að mörgu að hyggja þegar mótuð er stefna um uppbyggingu háskólastigsins á landsbyggðinni.

Sjálfur er ég mjög hrifinn af þeirri leið að byggja upp rannsóknarstarfsemi í lykil-byggðakjörnum á landsbyggðinni. Fræðasviðin verði valin í tengslum við styrkleika hvers svæðis og menn verði ófeimnir við það þó tvö eða fleiri svæði einbeiti sér að sama viðfangsefninu. Slíkar stofnanir fengju framlag á fjárlögum fyrir krítískum massa en gætu síðan keppt við aðrar háskólastofnanir landsins um viðbótar fjárveitingar til rannsókna (því vonandi verður komið upp eðlilegu samkeppnisumhverfi fyrir rannsóknarfjárveitingar hérlendis). Stofnanirnar gætu svo tekið við rannsóknarnemendum, boðið upp á kúrsa og fengju síðan að byggja upp sína starfsemi þannig að fræðilegum trúverðugleika yrði ekki teflt í tvísýnu. Auðvitað ættu þessar stofnanir að sameinast undir einu merki í rannsóknum og útgáfustarfi, helst með öðrum skólum landsins. (Ef Íslendingar hefðu einhvern vott af félagsþroska væri slíkt samstarf uppi nú þegar. Bæði í Hollandi og í Skotlandi hafa t.d. helstu skólar með sér mjög náið samstarf um doktorsnám í hagfræði.)

Ég þykist skynja undirliggjandi straum kjaftaska sem vilja úthrópa allar hugmyndir um háskóla sem lið í svæðisbundinni þróun sem púkó og hallærislegar. Björk Guðmundsdóttir þótti ekki hæfa mávastellinu á íslenskum heimilum fyrr en hún sló í gegn í útlöndum. Ætli það verði ekki svipað með háskólana á landsbyggðinni. Þess þarf þó ekki að vera langt að bíða, málinu er sýndur mikill áhugi í útlöndum. Glasgow- og Strathclydeháskólar fengu t.d. nýverið styrk frá breska rannsóknarráðinu um hagfræði og félagsvísindi (ESRC) í gegnum sameiginlega rannsóknarstofnun sína um byggðamál og svæðahagfræði, Centre for Public Policy for Regions, til að fara í umfangsmiklar rannsóknir á hagrænum áhrifum æðri menntastofnana.